Gensoru Önergesi Ne? İktidar, Kurumlar ve Vatandaşlık Arasında Bir Hesap Verme Mekanizması
Bir siyaset bilimci olarak güç ilişkilerini anlamaya çalıştığımda, her zaman şu gerçeğe dönüyorum: İktidar yalnızca yönetmek değil, aynı zamanda hesap vermektir. Modern demokrasilerde iktidar, mutlak otoriteye değil, denetim ve meşruiyet ilişkisine dayanır. Bu dengenin en önemli araçlarından biri de gensoru önergesidir. Peki, gensoru önergesi ne anlama gelir? Bu mekanizma yalnızca bir siyasi prosedür müdür, yoksa demokrasinin kalp atışını ölçen bir turnusol kâğıdı mı?
Gensoru Önergesi: Demokrasinin Denetim Aracı
Gensoru önergesi, parlamenter sistemlerde yürütmenin — yani hükümetin — yasama organı tarafından denetlenmesini sağlayan en güçlü araçlardan biridir. Milletvekilleri, bir bakanın ya da hükümetin genel politikasını sorgulamak amacıyla gensoru önergesi verebilir. Bu önerge, bir tartışma süreci sonunda güvenoyu yoklamasına dönüşür. Eğer hükümet veya ilgili bakan güvenoyu alamazsa, istifa etmek zorunda kalır.
Bu süreç, sadece bir prosedür değil; siyasal meşruiyetin temel göstergesidir. Çünkü demokratik sistemlerde yönetim, halkın temsilcileri aracılığıyla sürekli olarak sorgulanabilir olmalıdır. Gensoru önergesi işte bu sorgulamanın kurumsallaşmış biçimidir — bir tür siyasal aynadır.
İktidarın Sınırları ve Hesap Verilebilirlik
Gensoru önergesi, siyasal sistemlerde “mutlak iktidar” kavramını reddeder. Yani hiçbir hükümet, hiçbir lider, “hesap vermeden” var olamaz. Bu ilke, siyaset biliminin temel taşlarından biridir. Hesap verebilirlik, demokratik rejimlerin meşruiyetini koruyan etik bir zorunluluktur.
Ancak bu mekanizmanın işleyişi, yalnızca anayasal metinlerle değil, siyasal kültürle de yakından ilişkilidir. Gensorunun etkili olabilmesi için parlamentonun bağımsız, medyanın özgür ve toplumun siyasal bilince sahip olması gerekir. Aksi halde gensoru, yalnızca kağıt üzerinde kalan bir demokratik süs haline gelir.
Burada akla şu sorular gelir: “Bir toplum, gerçekten hesap sorabiliyor mu?” “Yoksa gensoru, sadece sistemin vicdanını rahatlatan sembolik bir ritüel mi?”
Kurumlar Arasında Güç Dengesi
Siyaset bilimi açısından bakıldığında, gensoru önergesi, yasama ve yürütme arasındaki güç dengesinin somut bir göstergesidir. Yasama, yani halkın temsilcileri, yürütmeyi yani hükümeti denetler. Bu, güçler ayrılığı ilkesinin yaşayan bir örneğidir.
Ancak bu denge, her ülkede aynı biçimde işlemez. Bazı ülkelerde yasama organı zayıfladıkça, yürütme güçlenir ve gensoru gibi denetim araçları etkisizleşir. Türkiye’de 2017 anayasa değişikliğiyle birlikte parlamenter sistemden cumhurbaşkanlığı sistemine geçilmesi, bu dengeyi kökten değiştirdi. Artık gensoru önergesi değil, soru önergeleri veya Meclis araştırmaları gibi daha sınırlı denetim araçları kullanılmaktadır.
İdeoloji ve Gensoru: Gücün Meşruiyeti
Gensoru yalnızca bir denetim aracı değil, aynı zamanda ideolojik bir çatışma alanıdır. Her parti, gensoruyu kendi siyasal duruşunu göstermek için bir sahneye dönüştürür. Bu açıdan bakıldığında gensoru, parlamentonun bir tür “siyasal tiyatrosudur”.
Burada, erkek egemen siyaset kültürünün izlerini görmek mümkündür. Erkek siyasetçiler genellikle gensoru süreçlerini stratejik bir güç mücadelesi olarak görürler — rakibi düşürmek, güç kazanmak, mevzi elde etmek. Kadın siyasetçiler ise çoğu zaman gensoruyu demokratik katılım ve etik hesaplaşma perspektifinden ele alır. Onların bakışında amaç, düşman üretmek değil, sistemin kendini onarmasına katkıda bulunmaktır.
Bu farklılık, siyaset sahnesindeki toplumsal cinsiyet dinamiklerinin nasıl işlediğini anlamak açısından oldukça öğreticidir.
Vatandaşlık Bilinci ve Gensorunun Toplumsal Yansıması
Gensoru önergesini sadece parlamentonun değil, toplumun da denetim bilincinin bir yansıması olarak görmek gerekir. Demokratik kültür, sadece yönetenlerin değil, yönetilenlerin de aktif katılımıyla yaşar.
Vatandaşlar, medyanın, sivil toplumun ve seçim süreçlerinin etkinliğiyle siyasal hesaplaşmayı sürdürebilir. Gensoru, aslında halkın “Biz seni seçtik, şimdi yaptıklarını sorguluyoruz” deme biçimidir.
Bu noktada siyaset bilimci olarak şu soruyu sormak isterim: “Gensoru sadece milletvekillerinin hakkı mı, yoksa toplumun ortak sesi mi?”
Demokrasi, bu soruya verilen yanıtla şekillenir.
Sonuç: Gensoru Bir Demokrasi Nabzıdır
Gensoru önergesi, demokratik sistemlerin yaşayan nabzıdır. Bir ülkede gensorular ne kadar ciddiye alınıyor, ne kadar tartışılıyor ve ne kadar sonuç doğuruyorsa, o ülkenin demokrasisi de o kadar sağlıklıdır.
Gensoru, yalnızca bir hükümetin düşmesiyle değil, toplumun hesap sorma bilincinin yükselmesiyle anlam kazanır. Güçlü iktidarlar değil, güçlü denetim mekanizmaları gerçek demokrasiyi yaratır.
Bu yüzden gensoru yalnızca siyasal bir işlem değil; aynı zamanda bir vatandaşlık refleksi, bir demokratik direniş biçimidir.
Ve belki de en provokatif soru şudur: “Bir gün hepimiz kendi vicdanımıza bir gensoru önergesi verssek, acaba güvenoyu alabilir miyiz?”